Kościół św. Bartłomieja jest „perłą” sztuki sakralnej na polskim Spiszu. Mieli na to wpływ właściciele zamku Dunajec w Niedzicy, którzy niejednokrotnie w swoich dobrach pełnili funkcję mecenasów sztuki. Dbali oni o wyposażenie niedzickiej świątyni, finansowali i fundowali nastawy ołtarzowe, liczne obrazy, malowidła ścienne, monstrancje, kielichy. Wyposażali wystrój wnętrza zgodnie z panującym stylem w sztuce. Szczególnie zasłużyła się w tym dziele rodzina Joanellich, która nie szczędziła przekazywania środków finansowych na upiększanie niedzickiego kościoła. Trzeba również pamiętać o kartuzji z Czerwonego Klasztoru, która zapewne miała wpływ na program ikonograficzny i artystyczny kościoła oraz proboszczowie pełniący posługę duszpasterską w niedzickiej parafii.

Bryła XIV-wiecznego kościoła została wzniesiona w stylu gotyckim, natomiast wyposażenie świątyni prezentuje styl barokowy, który charakteryzuje się bogatym zdobnictwem. Kościół jest budowlą orientowaną, czyli rozplanowaną na osi wschód – zachód. Od strony północnej do prezbiterium przylega zakrystia, a do nawy kaplica Matki Bożej Bolesnej. Korpus kościoła składa się z dwuprzęsłowego prezbiterium zamkniętego trójbocznie oraz wyższej i szerszej trójprzęsłowej nawy¹. Od strony południowej znajduje się kruchta, w gwarze określanej jako babiniec. Wokół kościoła zachował się mur z XIX wieku, w którym umieszczone są wnęki z przeznaczeniem na stacje drogi krzyżowej.
Prace konserwatorskie prowadzone przez braci Andrzeja i Antoniego Guzików od 1984 do 2003 r. przyniosły sensacyjne odkrycia w kościele św. Bartłomieja. W wyniku prac badawczych i konserwatorskich odkryto malowidła, rysunki i inskrypcje z różnych epok historycznych. Ich odsłonięcie i ekspozycja oraz powrót do pierwotnego malarskiego wystroju późnobarokowego i rokokowego wyposażenia o unikatowych wartościach artystycznych uczyniły kościół w Niedzicy najbogatszym z zabytkową zawartością i najpiękniejszym na polskim Spiszu².

Z epoki średniowiecza w niedzickim kościele z zakresu sztuki ruchomej zachował się wyłącznie tryptyk św. Bartłomieja Apostoła. Został on namalowany przez Mistrza Maciejowickiego, malarza czynnego na Spiszu i Sądecczyźnie około połowy XV wieku. Mimo sugestii części badaczy, że ufundował go ówczesny dziedzic zamku Dunajec i wsi Niedzica Jan Schwarz Berzewiczy, bardziej prawdopodobna wydaje się inicjatywa kartuzów z Czerwonego Klasztoru, którzy sprawowali w tym czasie patronat nad niedzicką świątynią. Tryptyk datowany jest na rok 1452 i przeznaczony był od początku powstania do głównego ołtarza, który idealnie pasował do wymiarów prezbiterium. Tryptyk był umieszczony w głównym ołtarzu do I ćwierci XVIII w. Po wykonaniu nowego barokowego ołtarza umieszczonego w prezbiterium, wstawiono środkową tablicę tryptyku w centralną jego część, natomiast skrzydła zawieszono po bokach retabulum³. Tryptyk nie zachował się w całości do naszych czasów, jedna z jego brakującej części znajduje się w Muzeum Narodowym w Budapeszcie. Zachowany tryptyk przedstawia działalność św. Bartłomieja w Indiach na dworze króla Polemiusza, gdzie uzdrowił córkę władcy z choroby lunatycznej. Kolejna scena przedstawia św. Bartłomieja, który nakazał diabłu porozbijać posągi bożków będących ich schronieniem. Rodzina i dwór pod wpływem tych cudów przyjęli chrzest. Niestety zazdrośni pogańscy kapłani przy wsparciu brata króla Astragesa z wojskiem aresztowali świętego⁴. Kolejne sceny przedstawiają św. Bartłomieja już po męczeńskiej śmierci, kiedy to na drągu męczennik niesie własną skórę, z której został obdarty. Na rewersie tryptyku zachowała się scena modlitwy Pana Jezusa w Ogrójcu. Wokół umieszczonego tryptyku w głównym ołtarzu na ścianie w prezbiterium zostały wykonane freski, które nawiązują do męki Pana Jezusa. Program ikonograficzny jest niezwykle bogaty. W jego centralnej części znajduje scena ukrzyżowania, z dużą postacią Chrystusa na krzyżu oraz Matki Bożej i św. Jana Ewangelisty. Wokół są przedstawione sceny: pocałunek Judasza, umywanie rąk przez Piłata, zaparcie się Piotra, kielich na krew Chrystusa, sakiewka Judasza, chusta św. Weroniki, modlitwa Chrystusa w Ogrójcu, kolumna biczowania, narzędzia Męki Pańskiej, zacheuszki oraz Tron Łaski. Zachowane freski na podstawie analizy stylistycznej oraz badań próbek tynków i malowideł datuje się na lata 1400 -1420⁵. Najstarsze zachowane malowidło znajduje się za głównym ołtarzem na ścianie wschodniej i przedstawia kontury ukrzyżowanego Chrystusa z Matką Bożą i św. Janem. Jest ono dość zagadkowe, trudno ustalić jego funkcję, przypuszcza się, że kompozycja mogła stanowić rysunkowy szkic głównych postaci ukrzyżowania ze ściany północnej⁶. Należy tu jeszcze zaznaczyć, że w trakcie prac konserwatorskich zostało odkryte w ścianie północno-wschodniej miejsce na Najświętszy Sakrament – sakrarium ozdobione finezyjnymi dekoracjami w stylu renesansowym z I połowy XVI wieku. Malowidła te zostały wykonane w technice klasycznego fresku mokrego⁷. Na ścianie południowej w prezbiterium została zapisana minuskułą sentencja w języku niemieckim „Spowiedź bez żalu, miłość bez wierności, modlitwa bez serdeczności (głębi) jest daremnym (próżnym, straconym) działaniem”⁸ oraz w języku łacińskim Ave Maria. Z okresu gotyku zachowały się maswerki w oknach w prezbiterium, pochodzą z lat 1370-1380, sklepienie krzyżowo-żebrowe, łuk ostry oddzielający prezbiterium od nawy i portal od strony południowej.

W nawie kościoła znajdują się kolejne skarby sztuki gotyckiej. Ścianę południową pokrywają malowidła, które pochodzą z roku 1501⁹. Począwszy od chóru do łuku tęczowego biegnie cykl dużych scen pasyjnych zaczynający się wjazdem Chrystusa do Jerozolimy, a kończący się na ścianie wschodniej przedstawieniem Golgoty. Drugi od góry pas fresków, który mimo konserwacji nadal pozostaje trudny do odczytania, jest ilustracją Dekalogu. Każdemu przykazaniu odpowiada jedna kwatera, w której umieszczony był napis w języku łacińskim zapisany minuskułą oraz występował anioł i diabeł¹⁰. W dolnej części nawy w stanie szczątkowym zachował się cykl ilustrujący siedem grzechów głównych. Niestety większość tych malowideł jest niewidoczna, została przysłonięta przez rokokowy ołtarz św. Rodziny, filary i sklepienie, które zastąpiło drewniane w 1750 roku.

Późny barok dominuje w wyposażeniu niedzickiego kościoła. Zasadniczym akcentem jest główny ołtarz, dwukondygnacyjny, który wypełnia całą szczytową ścianę w prezbiterium¹¹. Aniołowie jako kariatydy podtrzymują konstrukcję ołtarza. W jego centralnej części mieści się obraz św. Bartłomieja Apostoła. Męczennika przedstawiono w szatach w kolorze czerwonym, na ręku zaś trzyma skórę, z której został obdarty. Aniołowie nakładają mu na głowę wieniec. Autorem obrazu jest malarz Szymon Kawalski, który w niedzickim kościele pozostawił wiele dzieł. Nad wizerunkiem patrona niedzickiego kościoła znajduje się kolejny obraz autorstwa Kawalskiego przedstawiający Annę Samotrzecią, czyli wizerunek Maryi i jej Matki wraz z małym Panem Jezusem. Nastawę ołtarza wieńczy rzeźba Boga Ojca w glorii. W głównym ołtarzu występują rzeźby św. Piotra i św. Pawła oraz królowie węgierscy: św. Stefan i św. Władysław. Ażurowe tabernakulum jest w swej kompozycji lekkie. Nad szafką na Najświętszy Sakrament umieszczona jest figurka Baranka. Motyw ten można jeszcze znaleźć na antepedium, kiedy to Baranek leży na krzyżu, symbolizując, że Chrystus, dokonując ofiary na krzyżu, zbawił ludzkość. Barok poprzez tego rodzaju symbole ukazuje głębię wiary. Na bocznych bramkach widnieją namalowane postacie ze Starego Testamentu: Mojżesz i Aaron. Ołtarz główny jest zdobiony licznymi główkami i figurkami aniołków siedzących na kapitelach i wolutach. W prezbiterium zachowała się barokowa ambona i chrzcielnica.

Barokowe boczne ołtarze stanowią bramę do głównego ołtarza, połączone są belką tęczową, na której znajduje się krzyż, a pod nim umieszczone są figury Matki Bożej, św. Jana i św. Magdaleny. W bocznym ołtarzu po prawej stronie występują święte Apolonia – patronka dentystów i św. Rozalia – patronka od chorób zakaźnych. Obraz przedstawia św. Małgorzatę Marię Alacoque klęczącą przed Najświętszym Sakramentem. Z kolei po lewej stronie w ołtarzu znajduje się obraz przedstawiający Matkę Bożą z Dzieciątkiem, która przekazuje różaniec św. Dominikowi. Towarzyszą im rzeźby św. Joachima i św. Józefa. Autorem rzeźb w bocznych ołtarzach jest snycerz Johannes Feeg z Kieżmarku¹². Wspomniane obrazy w bocznych ołtarzach nie pochodzą z doby baroku, zostały wykonane na początku XX wieku przez węgierskiego malarza Lajosa Tary¹³. Wówczas proboszczem był ks. Juliusz Racz, który usunął zniszczenia po wielkim pożarze z 1895 roku. Warto zaznaczyć, że pierwotnie w bocznych ołtarzach znajdowały się barokowe obrazy: św. Barbary (patronki dobrej śmierci) i św. Mikołaja (biskupa z Miry) pędzla Szymona Kawalskiego. Obecnie obrazy te wiszą nad wejściem do kaplicy Matki Bożej Bolesnej. W górnej części bocznych ołtarzy znajdowały się okrągłe obrazy, tzw. tonda: św. Sebastiana i św. Tekli¹⁴. Niestety nie zachowały się do naszych czasów.

Barokizację kościoła rozpoczął ks. Michał Lorencz. Za jego probostwa dokonano wielkich zmian w wyposażeniu kościoła. Jednak z nieznanych powodów boczne nastawy ołtarzowe zostały zmienione już po dwudziestu latach za kolejnego proboszcza Szymona Gorelowicza. Jedyna pozostałość to figura św. Mikołaja, która obecnie znajduje się na konsoli w nawie głównej.
Na północnej ścianie nawy, dopasowany do wnęki, znajduje się jeszcze jeden rokokowy ołtarz św. Rodziny, którego fundatorem był ks. Szymon Gorelowicz. W ołtarzu tym umieszczone są dwa obrazy przedstawiające św. Rodzinę. W dolnej części znajduje się obraz szkoły włoskiej, co może wiązać się z fundacją rodziny Joanellich posiadającej włoskie pochodzenie. Na pierwszym planie widoczna jest Matka Boża z Jezusem, którego stopę całuje Jan Chrzciciel. Na drugim planie znajduje się św. Józef – opiekun rodziny. Górna część obrazu przedstawia św. Rodzinę w czasie pracy – Maryja zajmuje się szyciem, św. Józef snycerką, a Pan Jezus jako mały chłopiec zamiata wióry drewna znajdujące się na podłodze. W dolnej części w oszklonej trumience umieszczona jest postać św. Jana Nepomucena z aureolą i pięcioma gwiazdami na głowie. W nastawie ołtarzowej mieszczą się figury świętych męczennic: Katarzyny i Doroty oraz królów węgierskich św. Stefana i św. Władysława.

W niedzickiej świątyni zachowały się dwa barokowe feretrony. Jeden z nich przedstawia Matkę Bożą trzymającą na kolanach Dzieciątko Jezus, któremu Jan Chrzciciel podaje jabłko. Z kolei na awersie namalowany został św. Bartłomiej. Drugi feretron należał do Bractwa Bożego Ciała powstałego w 1775 r. Zapewne proboszcz ks. Szymon Gorelowicz polecił namalować obrazy malarzowi Kawalskiemu. Rewers przedstawia symbolikę dotyczącą Bożego Ciała. Na awersie znajduje się przedstawienie Chrystusa podczas ostatniej wieczerzy¹⁵.
Warto dodać, iż na ścianach kościoła powieszone są barokowe obrazy także autorstwa Szymona Kawalskiego: Narodzenie Pana Jezusa i św. Bartłomiej (przeniesiony z kaplicy przydrożnej).
Parapet chóru muzycznego w nawie został ozdobiony malowidłami przedstawiającymi przypowieści ewangeliczne oraz wydarzenia z życia Pana Jezusa. Prospekt organowy pochodzący z trzeciej tercji XVII w., posiada szafę w kształcie trzech wieżyczek. Środkową wieńczy korona z kukułką. Organy przed przebudową miały bowiem głos zwany kukułką. W parapet chóru wbudowano mały, trójosiowy pozytyw¹⁶.

Kult Matki Bożej Bolesnej ma piękną i długą historię w parafii niedzickiej – występował tu od czasów średniowiecza. W nawie kościoła znajdowały się dwa ołtarze ku czci Matki Bożej Bolesnej. W jednym z nich na ścianie południowej blisko kruchty umieszczona była cudowna gotycka rzeźba Matki Bożej. Z wizytacji prepozyta spiskiego Jana Peltza z 1731 r. poznajemy dzieje niedzickiej Piety. Otóż pasący pasterz owce w potoku falsztyńskim znalazł figurkę Matki Bożej w miejscu gdzie był klasztor, a prawdopodobnie został zniszczony w 1433 r. przez husytów. Jak podaje legenda, chłopak chciał przewieźć figurkę do kościoła w Kacwinie. Jednak sześć wołów, które wiozło rzeźbę, zatrzymało się przed niedzickim kościołem¹⁷. Uznano to za znak i Pieta została wniesiona do kościoła w Niedzicy. Zapewne opowieść ta przekazywana była przez pokolenia i na tej podstawie została zapisana prawie trzysta lat temu. Kult Matki Bożej Bolesnej nieustannie się rozwijał, nierzadko przybywali tu wierni szukać pomocy i prosić Maryję o pomoc. W 1655 r. wizytator zanotował, że doszło tu do licznych cudownych uzdrowień, wspomniał też o odprawianych nabożeństwach maryjnych. Plebanem był wtedy teolog i filozof Jan Peryński¹⁸. Niedzicka cudowna Pieta zapewne znana była w regionie, pielgrzymowali tu wierni, a wielu z nich pozostawiało wota wdzięczności za wysłuchanie próśb czy też uzdrowień. Pan zamku niedzickiego – Władysław Joanelli ofiarował srebrne oczy i stopy. Z kolei szlachcianka Anna Dobovay przekazała ks. Lorenczowi fundusz mszalny (40 zł węgierskich) i ofiarowała trzy sznury pereł¹⁹. Kult musiał być żywy, skoro w roku 1745 ówczesny pleban Michał Lorencz ufundował z własnych środków kaplicę Matki Bożej Bolesnej. Do rokokowego ołtarza w kaplicy została przeniesiona cudowna gotycka figura. Niestety do naszych czasów się nie zachowała, nie znamy daty ani okoliczności jej usunięcia. Wiadomo tylko, że w 1769 r. Szymon Kawalski namalował obraz Matki Bożej Bolesnej, jego losy także jednak pozostają nieznane. Obecna XVIII wieczna rzeźba Piety pochodzi z kaplicy, która znajdowała się w zewnętrznej części murów cmentarnych. W ostatniej ćwierci XIX w. proboszcz ks. Aleksander Begala przeniósł rzeźbę Matki Bożej do ołtarza w kaplicy.

Dziś kaplica Matki Bożej Bolesnej jest miejscem wyjątkowym dla niedziczan. Każdy kto ją nawiedza, zatrzymuje wzrok na rokokowym ołtarzu, w którym mieści się niedzicka Pieta – Matka Boża, która na kolanach trzyma martwe ciało Pana Jezusa. Głowa jej Syna spoczywa na sercu Maryi podnoszącej oczy od nieba. Obok Piety znajdują się rzeźby św. Jana Ewangelisty z kielichem i św. Marii Magdaleny. W górnej części ołtarza widnieją narzędzia męki Pańskiej i chusta św. Weroniki oraz półfigura Boga Ojca oraz liczne figurki aniołów. W oszklonej trumience spoczywa ciało Chrystusa. W ołtarzu tym pod krzyżem znajdziemy napis w języku łacińskim informujący, że jest to ołtarz uprzywilejowany. Ks. Lorencz wystarał się o odpusty na święto Matki Bożej Siedmiobolesnej²⁰. W ołtarzu umieszczone zostały relikwie świętych, tzw. męczenników katakumbowych.

Z fundacji ks. Michała Lorencza pochodzi także dwustronny konfesjonał, na zwieńczeniu którego znajdują się rzeźby św. Jana Nepomucena, św. Weroniki z chustą Chrystusa i św. Jana Chrzciciela. Wnęka nad konfesjonałem pokryta jest malowidłem ukazującą ukrzyżowanie Pana Jezusa pośród dwóch łotrów.
Ściana południowa kaplicy została pokryta scenami związanymi z ostatnimi chwilami życia Pana Jezusa. Przedstawiono: Ostatnią Wieczerzę, Skazanie na śmierć Chrystusa przez Piłata, Ciernie Ukoronowanie, Upadek pod Krzyżem, rozmowa Jezusa z niewiastami plączącymi. Autorem polichromii jest malarz Szymon Kawalski. W kaplicy znajduje się też chór muzyczny, który zapewne służył podczas nabożeństw odprawianych w kaplicy ku czci Matki Bożej Bolesnej.

Elżbieta Łukuś